Konfeksiyon sektörü ülkemizin en önemli üretim sektörlerinden biridir. Maalesef, her sektörde olduğu gibi bu sektörde de üretim iş kazalarını beraberinde getirmektedir. Bu yazıda konfeksiyon sektöründe en önemli iş kazası riskleri ve alınması gerekli tedbirler açıklanmıştır.
Konfeksiyon sektörü, genel anlamda dokuma ve örme vb. kumaşlardan gerek iş hayatında gerekse normal günlük hayatta kullanılmak üzere tüm giysi ve ev tekstili ile benzer diğer ürünlerin üretilmesini ihtiva etmektedir. (Halkbank, 2010).
Türk Konfeksiyon sektörü dünyanın 6. büyük konfeksiyon ihracatçısı konumundadır. AB ülkelerine tekstil ve konfeksiyon ihracatında ise ülkemiz Çin’in ardından 2. sırada yer almaktadır (Ekonomi Bakanlığı, 2012).
İstatistiklere göre Konfeksiyon sektöründe faaliyet gösteren 34.388 işletme bulunmaktadır. Bu işletmelerde kayıtlı olarak 477.139 kişi çalışmaktadır. Sektörde kayıt dışı istihdamında yaygın olduğu düşünülürse toplam çalışan sayısının 1.000.0000 un üzerinde olduğu tahmin edilmektedir (Halkbank, 2010). Sektörde kayıtlı çalışanların % 48,5’i kadındır (SGK, 2013).
Hazır giysi üretimi sırasıyla aşağıdaki aşamalardan oluşmaktadır. (Taşoluk, 2011)
Sektörde kullanılan makinalar genel olarak aşağıda sıralanmıştır.
Aşağıda konfeksiyon sektörü ile ilgili olarak SGK verilerinden elde edilen iş kazası istatistikleri tablo halinde verilmiştir.
Tablo 1: Konfeksiyon sektörü iş kazası istatistikleri
| Yıllar | İş Kazası | Ölüm | Meslek Hastalığı |
| 2010 | 877 | 16 | 7 |
| 2011 | 785 | 12 | 15 |
| 2012 | 843 | 0 | 3 |
| 2013 | 2377 | 6 | 1 |
Kaynak: SGK İstatistik Yıllıkları
Sektörde en önemli iş kazası riskleri aşağıda sıralanmıştır. Bu sıralamada sektöre özgü iş kazası riskleri yer almakta olup her işyerleri için geçerli olan elektrik çarpması, yüksekten düşme, kaldırma araçları ile ilgili riskler gibi genel risklere yer verilmemiştir.
İşletmelerde kumaşlar kesim için kesim masalarına üst üste katlar halinde serilmektedir. Serim işleminden sonra kalıba göre kesim motorları ile resimde görüldüğü gibi kesilmektedir. Bu işlem sırasında kumaşların kaymaması ve kesimin düzgün olması için kesim yapılan noktaya el ile bastırmak gerekmektedir. Bu durumda da herhangi bir dikkatsizlik durumunda parmakların bıçaklara değdirilmesi ile parmak kesilmeleri meydana gelmektedir.
Bu riskin önlenmesi için kesim esnasında resimde görülen çelik eldivenlerin kullanılması gerekmektedir. Bu eldivenlerin 3 parmak ya da 5 parmak şeklinde olabilmektedir. 3 parmak şeklinde olanların daha rahat kullanım sağladığı belirtilmektedir. Ancak genelde 5 parmak şeklinde olanlar kullanılmaktadır. Kesim motorlarının ön kısmında bir de koruyucu bulunmaktadır. Kesime başlamadan bu koruyucular indirilmektedir, çünkü; hem kumaşa baskı da sağladığı için kesimi kolaylaştırmakta hem de çalışanın elinin bıçağa temas riskini azaltmaktadır.
Çelik Eldivenler
Hassas ve çok girintili çıkıntılı modellerin kesiminin yapıldığı işletmelerde kesim motorunun yanında kesim hızarları da kullanılmaktadır. Kesim hızarları daha az kullanılsa da daha tehlikelidir. Çünkü Resim 2’de görüldüğü üzere önünde herhangi koruyucu bulunmamaktadır. Bu hızarlarda da her iki elde çelik eldiven kullanımı büyük önem taşımaktadır.
Bu hızarlarda kesim yapılmadığı zamanlarda koruyucuları indirilmeli veya bıçağın açıkta kalması önlenmelidir. Çünkü kesim yapılmasa bile çok keskin oldukları için çalışanın elinin teması veya çarpması gibi durumlarda kesilmelere yol açabilir.
Bu makinaların en ufak dikkatsizlikte bile kazaya sebep olacağı göz önüne alınarak yeterli tecrübesi olmayan çalışanların kesim motorları ve hızarları ile çalışmaları önlenmelidir.
Kesim motoru ve hızarlardaki kazaları önleyebilecek diğer bir tedbir ise serim ve kesim işlemlerinin otomatik pastal kesim makineleri ile yapılmasıdır. Bu otomatik makineler, serim işleminden sonra çalışan ihtiyacı olmaksızın bilgisayardan aldığı ölçümlere göre kumaşlar üzerinde otomatik olarak hareket ederek kesimi gerçekleştirmektedir.
Çakma makineleri çıt-çıt, perçin, kuşgözü vb. aksesuarları kumaşa çakarak sabitlemek için kullanılmaktadır. Farklı modeller ve çalışma şekilleri olsa da; genellikle kumaşın kaymaması ve doğru yere işlem yapılması için kumaş iki elle tutulduğundan, eller operasyon noktasına yakındır ve ayak pedalları ile sert bir çakma işlemi gerçekleşir. El operasyon noktasında iken çakılması durumunda ellerin çok zarar göreceği açıktır.
Bu riskin önlenmesi için Resim 3’de görüleceği üzere el sensörü olmalıdır. Bu sensör malzeme yerleştirirken çenelerin çakma hareketi yapmasını önlemekte, el operasyon noktasından iken ayak pedalına yanlışlıkla basılsa bile makine hareketine izin vermemektedir.
Tüm dikiş makinelerinde, makinenin dikim noktasına verildikten sonra kumaş otomatik olarak makine tarafından çekilmektedir. Bu çekim esnasında çalışanda elini kumaşla iğneye yaklaştırmakta ve dikildikçe geri çekmektedir. Dalgınlıkla elinin iğneye teması durumunda iğne çalışanın parmağına özellikle de tırnaklarına girebilmektedir. Bazı makinelerde iğne sayısı 3 ya da 4 ya da daha çok da olabilmektedir. Bu durumda risk biraz daha artmaktadır.
Bu riskin önlenmesi için makinelerde iğne koruyucusunun olması gerekmektedir. Piyasada üretilen neredeyse tüm makinelerde bu koruyucu mevcuttur fakat çalışanlar genellikle rahatsız oldukları gerekçesiyle bu koruyucuları çıkartmaktadır. Bu olumsuzluğun oluşmaması için işveren tarafından yeterli ve etkin denetim yapılarak koruyucuların takılı olması sağlanmalıdır.
Çeşitli dikiş, overlok vb. makinelerin de bulunan iğneler zamanla zayıflamakta veya daha kalın veya sert bir kumaş ile çalışılması durumunda kırılabilmektedir. Makine çalışır vaziyette olduğu için kırılan bu iğneler etrafa sıçramakta zaman zamanda çalışanın gözüne gelerek göz yaralanmalarına sebep olabilmektedir.
Bu riskin önlenmesi için gereken makinalarda Resim 5’te görüleceği üzere göz koruyucu şeffaf siperlikler bulunmalıdır. Koruyucu gözlük kullanımı da bu risk için bir tedbir olarak düşünülebilir fakat çalışanları rahatsız ettiği için sektörde kullanımı yaygın değildir. Ancak otomotiv koltuğu kılıfı vb. farklı nitelikte sert malzemelerle ve daha büyük iğneler ile çalışılan makinelerde ise koruyucu gözlük kullanımı daha ön plana çıkmaktadır.
Otomatik serim makinaları kesim masası boyunca ileri ve geri git-gel hareketi yapmaktadır. Bu hareket esnasında başka bir çalışana çarpma riski vardır. Çok sert olmasa da bu çarpma ve beraberinde olabilecek bir düşmenin çalışana zarar verme riski bulunmaktadır.
Bu riskin önlenmesi için serim makinelerinin her iki tarafında ikişer tane çarpma sensörleri (siviç ya da çubuk) bulunmalıdır. Serim makinası çarpmadan önce bu sensörler çalışana temas ederek serim makinasının ana gövdesini durdurmakta ve çarpmayı önlemektedir.
Kesilmiş kumaş parçalarına düz veya ahtapot türü (yuvarlak) baskı makinelerinde parça baskı işlemi uygulanmaktadır. Ahtapot baskı makineleri adından da tahmin edileceği şekilde değişik sayılarda 6-8 vb baskı kollarına (kafasına) sahiptir. Bu kollar her baskı işleminde dönmektedir. Çalışan ise bu esnada her seferinde tekrar yeni parça sermektedir. Bu esnada çalışanın dalgınlıkla kollar arasına girmesi durumunda kollar çalışana çarpacak ve çalışanın yaralanması, sıkışması, belinin incinmesi vb. önemli kazalara sebep olabilecektir.
Bu kazaların önlenmesi için her baskı kolu arasında siviçli koruyucu çubuklar yada benzer görevi görecek fotosel vb. sistemler bulunmalıdır. Genellikle makinalarda siviçli koruyucu çubuklar bulunmakta olup çalışan bu çubukları açtığı anda içeri girmiş olacağı için makinenin kollarının hareketi engellenmektedir. Ayrıca bu makinalarda ilk harekete geçişte çalışanı uyaracak sesli ve ışıklı uyarı sistemi bulunmalıdır.
Dikilen giysilerin ütülenmesi sanayi tipi ütü makineleri ile sağlanmaktadır. Bu ütü makinelerinde genellikle makine içerisinde her ütünün küçük bir buhar kazanı bulunmaktadır. Nadiren bazı büyük ve kurumsal işletmelerde ise daha büyük bir buhar kazanı veya jeneratöründen buhar üretilmekte ve diğer ütülere buradan buhar sağlanmaktadır.
Ütü makinelerine konan su ısıtılarak belli bir basınçta (yaklaşık 3,5 bar) kazanda buhar üretilmekte ve bu basınçlı buhar ile ütüleme sağlanmaktadır. İstenmeyen buhar basıncı artışı yeterli tedbir alınmadığı zaman patlamalara sebep olabilmektedir. Örnek olarak 25.10.2016 tarihinde İstanbul’da meydana gelen patlamada (Resim 8) 1 kişi vefat etmiş 1 kişi ise yaralanmıştır. 13.03.2015 te yine İstanbul’da meydana gelen patlamada şans eseri yaralanan olmamış fakat patlama sonrası yangın çıkmıştır.
tü kazanlarının patlamaları kazan küçük olduğu için diğer sanayilerde kullanılan buhar kazanı patlamaları kadar büyük ve yıkıcı değildir. Fakat yukarıdan da anlaşılacağı üzere yakınında birileri varsa ölümlere bile sebep olabilmektedir.
Bu patlamaların önüne geçilebilmesi için en önemli tedbir emniyet ventilleridir. Emniyet ventilleri kazandaki herhangi istenmeyen bir basınç artışında ayarlanan değerde basıncı tahliye ederek patlamayı önlemektedir. Piyasadaki neredeyse her kazanda emniyet ventilleri bulunmaktadır. Fakat periyodik kontrolleri ihmal edilmektedir. Her yıl kazanın hidrostatik testiyle beraber kontrol edilmesi gerekirken kontrol edilmeyen emniyet ventilleri yıllar içinde görev yapamaz hale gelmekte ve basınç artışında basıncı tahliye edemeyerek bu patlamalar yaşanmaktadır. Bu nedenle ütü kazanları, basınç şalterleri ve emniyet ventilleri yılda bir kez bir makine mühendisi veya teknikeri tarafından hidrostatik test ile beraber kontrol edilmelidir.
Kesim motorlarının kabloları masa üzerinde bulunması halinde (Resim 9 sol) nadiren de olsa dalgınlıkla bu kabloların kesim bıçağı ile kesilmesi ihtimali bulunmaktadır. Bu durumda çalışanın elektrik akımına maruz kalması söz konusudur.
Bu riskin önlenmesi için kablolar masa üzerinde bulunmamalı yukarıdan sarkar vaziyette (Resim 9 sağ) olmalıdır. Yukarıda bulunacak basit kablo tekerlekleri ile gerektiğinde tüm masa boyunca kesim motorunun hareketine izin vermelidir.
Sonuç
Bu yazı kapsamında konfeksiyon sektöründeki sektöre özgü en önemli iş kazası sebeplerinin ve bu kazaların önlenmesi için alınması gerekli tedbirler resimlerle detaylı olarak açıklanmıştır. Makale içesinde genel olarak alınması gereken önlemler ifade edilmiş olup her işyerinin riski kendine özgü olduğundan işverenlerce mevzuata uygun bir şekilde işyerlerinde risk değerlendirmesi yapılması sağlanmalı ve elde edilecek sonuçlara göre de gerekli tedbirler alınmalıdır.
Günümüzde çoğu işletmelerde üretimde sabit ücret uygulaması olsa da bazı işletmelerde parça başı ücretlendirme sistemleri bulunmaktadır. Bu sistemlerde dikkat edilmesi gereken çok üretim yapmak ve daha fazla ücret almak için acele ile güvensiz çalışmaların yapılmaması, koruyucu güvenlik donanımlarının işi yavaşlattığı nedeniyle çıkarılmamasıdır.
Yazı içerisinde de belirtildiği üzere gerekli teknik tedbirlerin alınması ve kontrollerin yapılması ile çalışanlara yeterli ve uygun iş güvenliği eğitimleri verilmesi durumunda yaşanabilecek kazaların önemli ölçüde önlenebileceği açıktır.
